De verhalende documentaire berust op feiten en interpretaties. Ik heb getracht me zo breed mogelijk te informeren. Daarbij heb ik gebruikgemaakt van mijn ervaring als journalist en mijn vakkennis in de domeinen economie (UvA, 1989) en landschapsgeschiedenis (rug, 2013). Hieronder geef ik inzicht in mijn werkwijze en bronnen.
De aardbevingen in Groningen brengen aan het oppervlak hoe we de aarde benutten en de schade die dat veroorzaakt afwentelen. k koos voor deze vertelling het frame van Henk Tienkamp en zijn strijd tegen de gasregenten. Ik heb dat gebaseerd op een reeks gesprekken vanaf 2018. In de loop van drie jaar tijd zag ik Henk verharden, opschuiven, afhaken en terugvechten. Ik liep met hem door zijn huis, de drukkerij en het landschap. Ik kreeg inzage in zijn communicatie met de autoriteiten via de mail en via rapporten en hoorde hoe hij met anderen sprak. Voor zover mogelijk heb ik wat hij vertelde gecontroleerd. Ik bestudeerde officiële stukken en besluiten, regelingen en procedures, las websites van overheden, burgergroepen en organisaties die zich met aardbevingsschade bezighouden, volgde kranten en regionale media.
Woltersum en het landschap
Woltersum heb ik leren kennen door er rond te wandelen erover te lezen en op oude kaarten te kijken. De geschiedenis van het dorp is in vele historische boeken beschreven. Uiterst informatief door de relatie tussen landschap en economische ontwikkeling is de Geschiedenis van Groningen onder redactie van M.Duijvendak. Vooral deel 3 over de Nieuwste tijd heb ik met graagte geraadpleegd. Handzaam is het overzicht van LAOS landschapsanalyse Woltersum uit 2019 – dat vooraf ging aan de plannen om het dorp te versterken.
Er zijn een paar cruciale wetenschappelijke werken over de landschappelijke ontwikkeling van deze streek waarop ik mijn verhaal laat leunen. En even vooraf: ik noem de streek ‘Het Lageland’, elders staat het lage gebied ook wel aangeduid als ‘De Wolden’ of ‘Duurswold’, en noordelijker Fivelingo.
Laat ik beginnen bij Jan van den Broek, archivaris bij de Groninger Archieven, die veel heeft gepubliceerd over Groningen en het (Drentse ) water, waaronder zijn promotieonderzoek uit 2007. Op www.vanlauwerstoteems.nl staan zijn bevindingen over de landschaps- en waterstaatgeschiedenis toegankelijk beschreven. Ik gebruikte niet alleen zijn publicaties, hij beantwoordde bovendien mijn vragen.
Ook Egge Knol promoveerde op dit landschap aan de rand van de zee. Zijn proefschrift uit 1995 De Noordnederlandse kustlanden in de vroege Middeleeuwen legt vooral het ontstaan van wierden en de ontginnings bewegingen bloot. Ook titels uit 2005 als Professor van Giffen en het geheim van de wierden, dat mede van Knol’s hand is, geven prachtig inzicht in de bewoning van het kustland en de functie van wierden in de loop der tijd. Ik ben Egge Knol dankbaar dat hij mij ongepubliceerde detailkaarten ter hand stelde met de grillige verlopen van veen- en klei rond Woltersum en dat hij de concept tekst heeft meegelezen.
Meindert Schroor, promoveerde in 2014 op de stad Groningen en hoe die zich verhoudt tot het ommeland. Rurale metropool is digitaal te lezen. https://www.waddenacademie.nl/fileadmin/inhoud/pdf/06-wadweten/Proefschriften/Dissertatie_Meindert_Schroor.pdf. Dat geldt niet voor Schroors boek over de waterstaat in Groningen, Wotter, dat uit 1995 stamt en goed overzicht geeft van de waterschappen en hoe ze fuseren en het water proberen te beheren.
Ook het proefschrift van Jeroen Zomer over de kolonisten in de kustvenen was voor mij relevant. Middeleeuwse veenontginningen in het getijdenbekken van de Hunze. https://www.rug.nl/about-ug/latest-news/events/promoties/?hfId=103585
Datzelfde geldt voor De Wolden en het water, het proefschrift van W. A. Ligtendag uit 1995. Hierin wordt een nauwgezet overzicht gegeven van de vele manieren waarop de bodem werd geëxploiteerd en de gevolgen daarvan in het landschap. Ontginning, turfwinning, de baksteenbouw, landbouw en gaswinning.
Wat compactere informatie over de landschapsgeschiedenis is geschreven door Otto Knottnerus en terug te vinden op landschapsgeschiedenis.nl. En er is nog veel meer boeiends te lezen, zoals het boek van M.A. Holtman, Het Hogeland, het Lageland uit 2002.
Verder las ik natuurlijk boeken over Woltersum, zoals Woltersum 2019, een tijdsbeeld, het fotoboek over de overstroming na de Tweede Wereldoorlog Inundatie 1944-1945 in woord en beeld. De dorpskrant Tilproat die digitaal goed is ontsloten, alsmede de verslagen van de Veiligheidsraad en de gemeente over de bijna dijkdoorbraak van 2012.
Kaarten
Te beginnen op www.topotijdreis.nl waar kaarten van 1815 tot 2021 te zien zijn. Een mooie aanvulling is de kaartviewer op www.ahn.nl met hoogtekaarten. Ook oude kaarten verschaften inzicht, zoals de Atlas van Beckering die de ‘natte boel’ bij Woltersum in de 18e eeuw schetst en duidelijk maakt hoe problematisch de waterafvoer is. Je ziet onder meer tien molens tussen Heidenschap en De Bolte – wat amper vijf kilometer beslaat. De waterstaatskaart uit 1886 te zien bij de Groninger Archieven is buitengewoon boeiend. https://www.beeldbankgroningen.nl/beelden/detail/d34570e1-9667-1e75-8069-495d583e00e8/media/171a41db-21cb-fec1-33ca-68047ebea998?mode=detail&view=horizontal&q=kaarten%20en%20tekeningen%20woltersum&rows=1&page=20&fq%5B%5D=search_s_dc_type:%22Kaart%22&filterAction
Bodem
De bodem en diepere ondergrond heb ik ook leren kennen via een stuk dat Erik Meijles in juni 2015 samenstelde speciaal voor het aardbevingsgebied, De ondergrond van Groningen: een geologische geschiedenis. Bij bodemvorming kom je in de boeiende wereld van eerdveen, rauwveen, moerige potgrond, humuspodzol, knippige poldervaaggronden en rietveen terecht. Lyrische termen met allemaal een heel precieze betekenis – een wetenschap op zich. Om te begrijpen waar het over gaat grijp ik vaak terug op de artikelenserie bodemprofielen die Gerrie Koopman schreef voor tijdschrift Noorderbreedte en die op zijn eigen site te lezen zijn. http://www.gerriekoopman.nl/. Er zijn actuele onderzoeken die inzicht geven in de bodemsamenstelling ter plekke. Ik noem Ook zonder scherven een verhaal door G.L.G.A. Kortekaas uit april 2018 over archeologisch onderzoek in de bodem bij Engelbert. Ook voor de aanleg van een fietspad moet archeologisch onderzoek plaatsvinden. Zo dook er in 2014 op het tracé tussen Woltersum en de stad ‘klapklei’ op uit tijd dat getijden hier kwamen. Het is veen dat af en toe wordt onderbroken door laagje klei dat met het getij omhoog klapt.
Eemskanaal
Via de website van de Groninger archieven (www.groningerarchieven.nl) zijn de bouwtekeningen van het Eemskanaal te vinden. Ik heb ook dankbaar gebruik gemaakt van eerdere publicaties over het kanaal. Zo las ik Het kanaal. De aorta van het Noorden- door Marten Sandburg en Klaas Jansma, 2007 en De biografie van de vaarweg Lemmer-Delfzijl waaraan ik zelf meeschreef. Recent (in 2021) schreef Maaike Borst in het Dagblad van het Noorden over de huidige situatie van met name de scheepvaart in het Eemskanaal.
Een rijke historische bron trof ik in het lijvige boerderijenboek van uitgeverij Profiel met daarin alle percelen en boerderijen in de gemeente Ten Boer (waar Woltersum toen onder viel) en Overschild. P.W. Pastoor (red), Boerderijen, Gemeente Ten Boer en Overschild 1595 – 2005, Uitgeverij Profiel 2006. Het hoofdstuk daarin over het Eemskanaal van J.H. van Nijenhuis geeft heel precies aan hoe de aanleg van het kanaal ingreep in de lokale boerenbedrijven. Via de krantendatabank Delpher » Kranten, Boeken & Tijdschriften heb ik diverse artikelen op kunnen diepen van eind 19e eeuw. Ze maakten inzichtelijk hoe de bestuurders toen aankeken tegen de aanleg, opening en waterkwaliteit in het Eemskanaal.
Actueler is de geschiedenis over de bijna-dijkdoorbraak bij Woltersum. Hierover zijn verslagen te vinden zoals De dijk staat op springen, hoog water in de Veiligheidsregio Groningen door J.S. Haasjes ea. en ook Hoogwater in Ten Boer, hoe hebben burgers het beleefd van Risis/AB.
De reconstructie van de manier waarop het bestuur deze ramp leidde, las ik in 2012 het Dagblad van het Noorden van de hand van Bas van Sluis.
Gas en versterking
Groninger Gasberaad en Groninger Bodembeweging zijn twee burgerorganisaties die de aardbevingszaken goed op een rij hebben. Boudel op rieg – Groninger Gasberaad. En ook de Groninger Bodembeweging heeft de aardbevingszaken logisch en toegankelijk gemaakt. Dit burgerinitiatief is een hele goeie bron als je iets wilt weten. Groninger Bodem Beweging (groninger-bodem-beweging.nl). Daar is ook een kaart te vinden waarop alle bevingen staan en per postcode vindbaar. De staatstoezichthouder voor mijnbouw, SODM, brengt onafhankelijk de gevolgen van de gaswinning in kaart, adviseert de minister over de omvang van de gaswinning en noteert ook de maatschappelijke ontwrichting die de aardbevingen tot gevolg hebben. Toezicht op de gaswinning in Groningen | Gaswinning Groningen | Staatstoezicht op de Mijnen (sodm.nl)
In diverse boeken wordt de geschiedenis van de gaswinning vrij compleet beschreven. Ik noem: Hilda Groeneveld, De onderwereld van Groningen, Margriet Brandsma en Heleen Ekker schreven Gaskolonie, Emiel Hakkenes publiceerde het boek Gas en Wendelmoet Boersema bracht en de Russische connectie prachtig in beeld met Gronings goud. Zembla zet veel kennis op een rij in de uitzending van 6 feb 2014. Ik raadpleegde zelf ook basisstukken zoals de jaarverslagen, winningsverslagen en gevolgberekeningen van de gaswinning van de NAM voor het kabinet. Net als de reacties daarop van de minister en de toezichthouders.
Dat er door de gaswinning iets ging veranderen in de bodem was van het begin af aan duidelijk. Onder andere Lukas Koops beschrijft in zijn boek Meent van der Sluis (2021) over de vroege waarschuwingen en hoe die in de wind werden geslagen. In 1993 komt het Waterloopkundig Lab met een doorwrochte gevolgstudie. Bodemdalingsonderzoek Eemskanaal- en Dollardboezem – onderzoek naar invloed van compenserende maatregelen voor bodemdaling op waterhuishouding in Eemskanaal en Dollardboezem. Dertig jaar na de start van de gaswinning staat dan zwart op wit dat de grootste gevolgen van de gaswinning zich rond het Eemskanaal zullen gaan voordoen.
Pas twee decennia na de doorwrochte gevolgstudie uit 1993 is er serieus beleidsaandacht voor mogelijke schade door de gaswinning. Dan komen er ook veel meer studies. Zoals een rapport van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid uit 2015: Aardbevingsrisico’s in Groningen. De risicokaarten (HRA-kaarten en de PGA kaarten) geven per jaar steeds wijzigende inschattingen van de bevingsrisico’s met daarin wel of niet verwerkt de werkelijk voorgekomen bevingen. Ze zijn te vinden bij NAM (Laatste HRA opgeleverd door de NAM en ingediend bij EZK | NAM) en KNMI (KNMI – Update hazardkaart Groningen 2017). Ook Dashboard Groningen van de overheid geeft nu inzicht in de aardbevingen. De NCG publiceert jaarverslagen (zoals Jaarverslag NCG 2020 | Publicatie | Nationaal Coördinator Groningen (nationaalcoordinatorgroningen.nl) op haar eigen website waarin de intenties, vorderingen, dilemma’s en afspraken terug te vinden zijn. Ook de brief van Hans Alders van 30 mei 2018 waarin hij uitlegt waarom hij het vertrouwen in de overheid is verloren en ontslag indient, is digitaal terug te lezen. Brief NCG Hans Alders aan de minister van Economische Zaken en Klimaat | Publicatie | Nationaal Coördinator Groningen (nationaalcoordinatorgroningen.nl)
Voor de kritische geluiden over de NAM-opstelling zijn diverse bronnen. Een rijke bron was Groningen en de bevingen, Wim Derksen en Mireille Gebben, 2022 Boom. Daarin wordt ook goed geadstrueert hoe de complexe bestuurlijke vormgeving van de aardbevingsschade de burgers bandeelt. Ook in de literatuurstudie 20180602_RUG_Literatuurstudie+0.1+-+Maatschappelijke+Gevolgen+Aardbevingen.pdf wordt bevestigd dat kritische geluiden er zeker waren maar slecht gehoord zijn. Het NAM-circuit en de informatie de daaruit kwam, zijn lang overheersend geweest. Die gekleurde kennis lag ook ten grondslag aan de organisatie van het herstel. De kritiek daarop komt uit veel bronnen. Er zijn tegengeluiden over verschenen door de Algemene Rekenkamer, Stichting Onderzoek der Mijnen, Onderzoeksraad voor de Veiligheid en de ombudsman. Na een WOB-verzoek geeft het ministerie dossiers vrij waarin je het geruzie over normen en het strijden over wat nu de werkvoorraad is, kunt teruglezen. Wel even doorpakken: 150 pagina’s. bijlage+1+bij+aanvulling+beslissing+op+bezwaar+2e+deelbesluit+wob-verzoek+hra-methodiek+versterking+groningen.pdf
De bestuursovereenkomsten met afspraken over de schade door aardschokken zijn openbaar, zoals Vertrouwen op herstel, herstel van vertrouwen, van 17 januari 2014 met allerlei (latere) aanvullingen waaruit de onnavolgbare organisatie van de publieke regie volgt. 9-februari-2015-Aanvulling-akkoord-Herstel-van-vertrouwen-en-vertrouwen-op-herstel.pdf (provinciegroningen.nl) Ook de samenwerkingsovereenkomst van 8 maart 2016 tussen de minister, de NCG en de NAM en de toevoegingen daarop zijn digitaal beschikbaar; voer voor juristen, maar pas op er conclusies aan te verbinden want dit soort afspraken veranderen nog wel eens: Samenwerkingsovereenkomst | Publicatie | Nationaal Coördinator Groningen (nationaalcoordinatorgroningen.nl). In de organisatie van de versterking en schadebehandeling verandert zo vaak iets dat de parlementaire Enquêtecommissie er een flinke kluif aan zal hebben om nog te weten welke regel op welk moment van kracht was.
Ik probeerde me bij Ontaard land zoveel mogelijk te richten op de data over het huis van Henk Tienkamp. Ik mocht al zijn mails inzien en raadpleegde achterliggende documenten zoals de studie Over de invloed van trillingen door bevingen op zettingen van gebouwen uit 2020 van Ir. P.C. van Staalduinen en Ing. H.J. Everts en de rapporten van NCG, IMG en gemeente over de Kollerijweg 6. Ik raadpleegde vanzelfsprekend websites met algemene informatie zoals die van de NCG, IMG, SNN, de rijksoverheid, provincie en gemeenten. Over het huis van Henk Tienkamp in Woltersum verschenen ook artikelen in Noorderbreedte, onder meer door Astrid Aarsen in de serie vier-op-een-rij. Zelf schreef ik in Noorderbreedte over de sluiting van zijn drukkerij.
Burgerkracht en toekomst
Een belangrijk beleidsadvies over een betere toekomst voor Groningen na de aardbevingen is al van 2013 van de commissie Meijer: de inwoners van Groningen moeten zelf meedenken over de toekomst, is de heldere conclusie. Je leest het hier Commissie Meijer: aardbevingsgebied recht op extra maatregelen – Provincie Groningen. Die aanpak was mede gebaseerd op de inzichten uit de herinrichting van de Veenkoloniën. Het herstellen van het door turf- en veenwinning uitgewoonde gebied met verarmde bewoners nam veertig jaar de tijd en een paar miljard gulden. Ook in Delfzijl werd de reconstructie van leegstaande wijken in de jaren negentig van bovenaf aangepakt – met als negatieve gevolg dat de wijken decennialang problematische sociale samenhang kampen. De eindrapportage ‘Perspectief van bewoners in de versterking’ van 14 december 2021 van N. Busscher, T. Postmes ea van het Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen is glashelder over hoe het beter kan en had gekund en de lessen die hier niet geleerd zijn door de bestuurders. Eindrapportage ‘Perspectief van bewoners in de versterking’ | Rapport | Rijksoverheid.nl
De oproep om burgerkracht in te zetten is de jaren na de commissie Meijer in vele vormen terug te horen. Onder andere in ‘Een andere voedingsbodem voor Groningen’, een forum over hoe het burgerperspectief en duurzaamheid vooruitgang kunnen brengen Verslag conferentie 17 mei – Groningen Perspectief. Het komt tot uiting in Verslag+Kennistafel+juni+2019.pdf, Gronings Perspectief – De sociale impact van gaswinning in Groningen | Rapport | Nationaal Coördinator Groningen (nationaalcoordinatorgroningen.nl), en in de Literatuurstudie Maatschappelijke gevolgen bodembeweging Groningen | Rapport | Nationaal Coördinator Groningen (nationaalcoordinatorgroningen.nl). De stapel rapporten maakt het onbegrijpelijk dat de oproep om burgerkracht te benutten zo beperkt doordringt in het beleid.
Met Toukomst werd een klein hoekje in het beleid gemaakt voor burgerkracht. Dat volgden we als Noorderbreedte op de voet (www.noorderbreedte.nl/toukomst), we maakten een essay over de vraag welke waarden liggen ten grondslag aan een betere toekomst voor Groningen en toen dat signaal onvoldoende weerklank vond, begonnen we een actie #vrijetoukomst. Nationaal Programma Groningen heeft toukomst onder haar hoede.
De geschiedenisboeken over Groningen die ik raadpleegde en die hierboven zijn genoemd geven inzicht in het 19e en 20e eeuwse pogingen om Groningen een betere toekomst te geven. Die vlogen dat vooral aan als economisch vraagstuk en het antwoord werd dan ook gevonden in dat domein: industriebeleid. De beperkte opbrengst van dat beleid voor de regio en de mensen is veelvuldig aangetoond. Die wordt bijvoorbeeld concreet gemaakt in de nota Regionaal economisch beleid in de toekomst, Interdepartementaal Beleidsonderzoek 2003-2004 nr. 5. Hierin lees je hoe het aantal banen als gevolg van regionaal industriebeleid in tien jaar tijd stapsgewijs wordt bijgesteld van 23 duizend naar 4500 – een realistischer verwachting. Gegeven het budget ervoor (500 miljoen) concludeert Ecoryn NEI dat er een uiterst beperkt effect is. Per baan wordt 115.000 aan kosten gemaakt. Er zijn meer studies die de invloed van industriebeleid en de focus op grootschalige nieuwe bedrijvigheid relativeren. Zoals de review van de economische agenda van de gemeente Groningen 2015-2019 door Arend Edzes, Florine Zendijk en Jouke van Dijk uit 2018. Ook de SER Noord-Nederland pleit ervoor niet op industrie te richten maar op brede welvaart voor bewoners: Integrale investeringsprogramma, focus en organisatie voor een brede welvaart. 2021 door Prof. Dr. J. van Dijk Dhr. Prof. Dr. Ir. R. Rabbinge Dhr. A. Hoogsteen Mw. J. Walstra Dhr. H. Bloupot. Lees voor de stand van de Noord-Nederlandse economie onder meer De Stand van de Noord-Nederlandse Economie — Hanzehogeschool Groningen. Of bij het UWV over de regionale werkgelegenheid. En ook het Sociaal Planbureau Groningen monitort hoe het beleid in de werkelijke wereld uitwerkt. Monitor 2021, output, outcome en impact Nationaal Programma Groningen.
Niet alleen zijn er vragen over de effectiviteit van het industriebeleid voor de inwoners, er zijn ook kanttekeningen bij het effect van het industriebeleid op de verdeling van de welvaart. Ook daar zijn kritische kanttekeningen bij geplaatst. Maarten Koreman doet promotieonderzoek naar de gevolgen van investeren in de stad en de groeiende ongelijkheid. Trouw kwam met een voorpublicatie. https://www.trouw.nl/opinie/investeren-in-steden-vergroot-alleen-maar-ongelijkheid-ga-voor-de-dorpen~b894d51a/?utm_source=link&utm_medium=app&utm_campaign=shared%20content&utm_content=free. Marijn Molema ging daarop in bij zijn rede bij het aanvaarden van zijn bijzondere hoogleraarschap regionale vitaliteit en dynamiek. https://www.rug.nl/about-ug/latest-news/events/inauguration/2022/0128-molema. Floor Milikowski schreef een prachtig boek over de welvaartsverdeling en de baten van het landschap Een klein land met verre uithoeken.
Waarom werkt industriebeleid niet zoals veel bestuurders denken? Rob Roggema, özlem Genel Altinkaya en Ifigeneia Psarra maken in De toekomst is allang begonnen uit 2020 een beleidsanalyse en trekken de conclusie dat beleid zich richt op korte termijn. Daar zit de achilleshiel. En die korte horizon leidt tot landschappelijke achteruitgang, verhoogd risico, toename van problemen en verminderd vertrouwen, concluderen zij. https://research.hanze.nl/ws/portalfiles/portal/35004135/HUAS_Spatial_Transformations_2020_FINAL_web.pdf
Caspar van den Berg en Annemarie Kok zetten het regionale beleid in breder en ook bestuurlijk perspectief in hun studie uit 2021 https://www.rug.nl/cf/nieuws/newitems/2021/maatschappelijk-onbehagen.
Op de site van het Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen is een overzicht van de stand van kennis en de critical reviews Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen.
Klimaat
Over de zeespiegelstijging en klimaatverandering is veel geschreven. Het laatste IPCC rapport verzamelt veel data. Wie nog twijfelt: pak een stoel, ga in Delfzijl aan de dijk zitten en lees het achtergronddocument van de stormvloed op 1 november 2006 van F. den Heijer, J. Noort, H. Peters, P. de Grave, A. Oost, M.Verlaan (Rijkswaterstaat). https://edepot.wur.nl/65178.
Wat betekent de klimaatverandering voor het landschap en dan vooral Het Lageland? Deltares heeft daar in 2021 een belangwekkende brede studie over geschreven: Op waterbasis, De grenzen aan de maakbaarheid van ons water- en bodemsysteem. Dat geeft goed inzicht in de vele landschappelijke grenzen waartegen we aanlopen. Het deltaprogramma voor het Waddengebied uit 2015 https://edepot.wur.nl/326550 kijkt gerichter naar de noordelijke kust. Bureau LAMA (Jorryt Braaksma) publiceerde in 2019, Slib, het grijze goud en ontwierp een goed gemotiveerd nieuw kustland voor het bedreigde Lageland van Groningen. In die tijd baseerde ik mede daarop mijn essay Nieuwe landmakers. 190223-Ineke-Noordhoff-essay-Nieuwe-landmakers-def-23-feb-2019-PRW-opmaak.pdf (rijkewaddenzee.nl). Hergebruik van slib biedt ook kansen voor de economie zo toonden Jouke van Dijk en Gerwin van der Meulen in hun wetenschappelijke rapport aan in 2020: Opportunities for the regional economy – The social impact of the ED2050 program: De maatschappelijke impact van het programma ED2050 — the University of Groningen research portal (rug.nl).
Wetenschappers worstelen met de vraag hoe bestuurders te doordringen van het feit dat aan de kust echt langetermijnbeleid gevoerd moet worden. Zie bijvoorbeeld in dit rapport van de Waddenacademie: 2021-04_Overzicht_adaptatie-gerelateerde_projecten_Waddenkust.pdf (waddenacademie.nl). Ook Programma Rijke Waddenzee publiceerde in 2021 een rapport over zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust en de regionale bestuurlijke consequenties. Oplegnotitie Zeespiegelstijging (rijkewaddenzee.nl).
Lector Rob Roggema schetste in 2020 met zijn team een nieuwe manier van wonen, leven en brede welvaart in de inzending voor de internationale Klimaattop in Groningen. Dit plan, Moeder Zernike genaamd, geeft aan hoe ook de regionale en lokale economie circulair kan voortbestaan. In zijn inaugurele rede van 2019 werkt Roggema de wederkerigheid uit: Wederkerig stadsland, geven in plaats van nemen.
Ook in 1996 al werden er trouwens al goed onderbouwde plannen gemaakt om de Groningse kust beter weerbaar te maken tegen klimaatveranderingen. Bijvoorbeeld die van Adriaan Geuze en Jeroen de Willigen van West 8 over de inundatie van Het Lageland (onder meer te vinden op de website van noorderbreedte.nl). Ga daarom gauw naar www.noorderbreedte.nl. Veel wat ik afgelopen jaren schreef en meemaakte heeft daar een plek gekregen.